Khal Gağan; Dersim coğrafyasında Alevi- Kırmancılar tarafından kutlanan (Sivas, Tunceli, Erzincan, Bingöl, Muş) günümüze kadar gelebilmiş eski bir gelenektir.
Gağan kelimesinin kökenine ilişkin net bir bilgi olmasa da Kırmancki/Zazaca’ da yılın son ayına verilen bu ismin ghan (eski) üzerinde araştırma yapılması gerektiğini düşünüyorum.
Khal Gağan; eskinin uğurlanması ve yeni gelen yıla merhaba anlamı bu çağrışımı yapıyor.
Khal Gağan; Aralık ayının üçüncü haftasında başlar ve Ocak ayının ilk haftasına kadar sürebilir.
Salı gününden başlayıp üç günlük oruç tutulur.
Üç günlük orucun anlamlarından biri de kışın çetin geçirilecek olan üç ayın haber verilmesidir. Pir, Mürşit ve Dedelerin olduğu yerler de Cem’ler bağlanır.
Çocuklar sabah erkenden kalkarlar, en güzel elbiselerini giyinerek Khal Khek (İhtiyar Adam) eşliginde hediye toplamaya giderler.
Toplu bir şekil de, habersizce her evin kapısına giderek?
Gağanê Sıma Bımbarek Bo? (Gağanınız kutlu olsun) diye selamlar ve şarkılar eşliğinde Khal Khek oyununu oynarlar ve hediyelerini alırlar.
Hediyeler daha çok badem çekirdeği, ceviz, kuru üzüm, kayısı kurusu, un ve benzeri şeyler olur.
Akşama kadar toplanan yiyecekler köyün bir evinde pişirilir, geri kalanlar da yoksul ailelere dağitilir. Genel de undan yapılan yemeklerdir. Zerfet adı verilen hamur, yağ ve sarmısaklı ayrandan oluşan yemek pişirilir ve yenir.
Evlerde ise Pesare (bir tür çörek) ve dane (buğday) pişirilir. Dane bir kısmı yenir ve çocuklara dağıtılır bir kısmı ise ipliğe geçirilerek hayvanların bulunduğu ağılın direklerine asılır.
Uğranılan evlerde Khal Khek oyunu oynanır. Oyunun aktörleri yaşlı adam kılığına giren Khal, bayan elbiseleri giydirilmiş gençlerden biri olan eşi Fadike ve onları korumakla yükümlü yüzünü soba kurumu, isi ile siyaha boyamış Arap’tır.
Tanınmayacak derece de kendilerini özenle giysi ve kostümlerle kamufle ederler.
Khal Khekin; koyun ya da keçi kılından yapılan ak ve uzun sakalı, eski elbiselerden oluşan kostümü, omuzunda heybesi, elinde asası ve tesbihi bulunur.
Khal Khekin eşi rolündeki Fadike; gözleri dışında yine tanınmayacak şekilde giydirilir. Etek ve eşarp giydirilerek tanınması önlenir.
Arab/Arapta yüzünü sobalardan elde edilen kurum ile siyaha boyar ve elinde deyneği bulunur.
Arab? olarak nitelenen korumacı kişinin görevi; uğradıkları evlerde gençleri kovalayıp Fadikenin kaçırılmasını önlemek ve sonrasında Fadikenin bulunmasına ve Khalo Khekin yanına getirilmesine yardımcı olmaktır.
Bulunduktan sonra hediyeler toplanır ve köy evlerinin ziyaretine devam edilir.
Evelenerek gelin olarak ayrılan kız kardeş, hala, teyzeler (Zeyi) ziyaret edilir ve onlara yaptıkları işlerden dolayı şükran duyulur.?
Bara Zeyiu? evden evlenerek ayrılan bayanların hakkı anlamına gelir.
Evlendiklerinde toprak gibi haklar istemeseler de bu gibi günler de altın, hayvan vb. gibi değerli hediyeler kendilerine verilir.
Eski bir Dersim? Alevi geleneği olan Khal Gağan bir paylaşım törenidir aynı zamanda.
Yoksul olan aileler ve çocukları mutlu etmek, dayanışma, paylaşım ve eski yılı neşeli bir şekilde uğurlayıp yeni yıla güzel bir başlangıç yapmak amacı taşır.
Gağanın Gağant, Nikolaus ve Noelle İlişkilendirilmesi:
Çeşitli kişi ve çevrelerce Hristiyanların Noeli, Nikolausu ve Ermenilerin yılbaşı kutlaması olan Gağantı ile ilişkilendirilmeye çalışılsa da bu sübjektif, gerçekle ilgisi olmayan bir yaklaşımdır.
Elbette aynı coğrafyayı paylaşmış olan halkların birbirinin kültürlerinden etkilenmesi, alış-verişleri normaldir ve bu anlaşılabilir.
Fakat; bu tören ve kutlamaların amaç ve şekillerine bakıldığında arasındaki farklılıklar kolayca kendini göstermektedir.
Aynı dönemlere denk gelmesi ve benzerlikler aynı şeyler oldukları anlamını çıkarmaz.
Öncelikle Hıristiyanların Noeline bakalım: Sacred Origins of Profound Things adlı kitapta; ” Mesih’in doğumundan sonraki iki yüzyıl boyunca, onun tam olarak hangi günde doğduğunu kimse bilmiyordu, bu konuyla ilgilenen de yoktu” denilmektedir.
Kutsal kitaplarında dahi İsa’nın hangi gün doğduğuna dair de bir tarih bulunmamaktadır.
25 Aralık İran coğrafyasında oluşan ve gelişen Mitraizm inancındaki Tanrı Mitranın doğum günü olarak kutlanan bir festivaldir.
İsa`nın doğum günü olarak kabul edilen 25 Aralık tarihi MS. 353-354 yıllarından sonra dini bir tören olarak Romalı Papa Liberius tarafından batıya taşınmış ve Hristiyanlarca kabul edilmiştir.
Yine Hırıstiyanlarca kutlanan Noel bir bayram değil yas, buna karşın Khal Gağan bir şenlik havasında geçmektedir.
Hristiyanlıkta Nikolaus olarak bilinen ve çocuklara hediyeler dağıtan kişiliğinde kökeninin Anadolu olduğu bugün hem Hristiyanlar hem de diğer dinlere mensup insanlar tarafından bilinmekte ve kabül edilmektedir.
Khal Gağan ile arasındaki en önemli fark ise; Nikolaus her yıl Miladi takvim ile Aralık ayının 6. günü kutlanmaktadır.
Miladi takvime göre 6 Aralık ise Dersimlilerin kullandığı takvime göre henüz Gağan (Aralık) ayından bir hafta öncesine denk düşmektedir.
Yani Hıristiyanlar Nikolausu kutladıklarında henüz eski takvimi kullanan Dersim coğrafyasının hesabına göre Aralık ayı başlamamıştır.
Nikolaus´dan bir hafta sonra Aralık ayı başlayacaktır.
Ermenilerin Gağant olarak adlandırdıkları gün ise; Miladi takvim ile yılbaşına denk gelen tek bir günden ibarettir.
İsim olarak benzerliği bulunsa da (Gağan, Gağant ya da Gağand) etimolojik olarak aynı orijinden geldiğini ve aynı kavramdan bahsedildiğini düşünmüyorum.
Oruç, kutlama ve Khalo Khek gibi uygulamalar Ermeniler de bulunmamaktadır.
Sonuç olarak; Khal Gağan kutlaması Dersim Alevilerinin eski dönemlerden beri kutladığı bir uygulama olup günümüze kadar gelmiş bir gelenektir.”
Kırmancki/Zazaca; Gağanê Sıma Bımbarek Bo!
Kırdaski/Kürtçe; Gağane Xwa Piroz Be!
Türkçe; Gağanınız Kutlu Olsun!
Not; Geleneksel Gağan oyununu oynayan, emek sarf eden, bizlerin kültürümüzü öğrenme ve yaşata bilmemizde, bu çok değerli arşiv çalışmasın da katkısı olan, başta Hayri Dalkılıç ve çalışma arkadaşlarına sonsuz teşekkürlerimi ve saygılarımı sunarım…
Dersim-Kırmanc-Alevi Coğrafyası fikriyatı savunucusu-hizmetlisi…
Alıntı: Kemal Metin Kahraman
Hazırlayan ve Paylaşan: Aliekber Gültekin
